Historycy odkrywają prawdę o mniej i bardziej zamierzchłych czasach korzystając z licznych źródeł – pamiętników, dokumentów, obrazów, fotografii czy wykopalisk. Archiwalia muszą być jednak skądś pozyskiwane. Może właśnie wasza babcia skrzętnie notowała w pamiętniku lokalne zwyczaje czy anegdoty? Może wujek był pasjonatem fotografii i wśród pamiątek po nim pozostały zdjęcia dokumentujące dawny styl życia i nieodtworzone po wojnie budynki? Warto podzielić się takimi pamiątkami z historykami i regionalistami. Jak? Poprzez archiwa społeczne.
Domowe skarby ratowane od zapomnienia
Niewiele osób zdaje sobie sprawę, jakie skarby historyczne ma w swoich domach. W pudłach i albumach zalegają stare fotografie, na których żyjący czasem nie są w stanie rozpoznać swoich przodków. W szafach wiszą stare mundury i uniformy, a w kredensach zalegają wytarte pocztówki i bilety z nieistniejących już kin. Prawdziwymi perełkami są zaś opowieści osób, które jeszcze pamiętają minione czasy. Fotografie jednak blakną i stają się nierozpoznawalne, a inne dokumenty bywają mylone z bezwartościowymi śmieciami i wyrzucane. Co gorsza, opowieści świadków umierają razem z nimi… Ideą archiwów społecznych jest uratowanie od zapomnienia tego typu pamiątek i zachowanie ich dla przyszłych pokoleń oraz dzielenie się cennymi źródłami historycznymi z szerszą publicznością, a nie tylko wnuczętami, siostrzeńcami i bratankami.
Czym jest archiwum społeczne?
Archiwum społeczne to baza zdjęć i nagrań video lub audio powstała dzięki darom społecznym – zazwyczaj lokalnych mieszkańców i ich potomków, czy też lokalnych, długo działających przedsiębiorstw i instytucji. Bazę prowadzi zwykle organizacja pozarządowa lub biblioteka gminna. Oprócz gromadzenia i udostępniania archiwaliów instytucje te zajmują się też rozpoznawaniem zdjęć, tzn. miejsca i daty, kiedy zdjęcie zostało zrobione. Prowadzenie archiwów społecznych to inicjatywa oddolna promowana głównie przez ośrodek Karta, na którego stronie znajdziemy wiele cennych wskazówek, narzędzia do tworzenia archiwów oraz bazę archiwów społecznych.
Strona http://archiwa.org, prowadzona przez ośrodek Karta, jest kopalnią wiedzy o archiwach.społecznych.
W jaki sposób można zapoznać się ze zbiorami archiwum społecznego?
Archiwa zazwyczaj gromadzą „skarby społeczne” związane z daną gminą, miastem lub osiedlem. Działają również archiwa polonijne, udostępniające pamiątki z życia Polaków za granicą. Archiwa prowadzą także inne instytucje, np. Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie czy Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach – dokumenty w nich zawarte dotyczą z reguły historii danej instytucji lub są tematycznie z nią związane (np. z historią pielęgniarstwa). Z kolei warszawskie Tu było, tu stało, w ramach Społecznego Archiwum Warszawy, skupia się na budowlach już nieistniejących, które pozostały tylko na zdjęciach, pocztówkach i we wspomnieniach. Dużą listą archiwów społecznych wraz z informacją o sposobach udostępniania ich zbiorów i danymi kontaktowymi dysponuje ośrodek Karta – lista dostępna jest pod tym linkiem. Warto jednak poszukać archiwów także przez przeglądarkę internetową – nie wszystkie archiwa współpracują z ośrodkiem Karta. Coraz więcej archiwów udostępnia swoją bazę drogą internetową, wciąż jednak wiele dokumentów dostępnych jest tylko do przeglądania na miejscu. Zbiory archiwów prowadzonych przez organizacje pozarządowe czy jednostki podległe gminie pokazywane są także podczas różnego rodzaju wystaw czy imprez o charakterze lokalnym.
Odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie, ok. 1973 r., fot.: Aldona Szpejn, źródło: Społeczne Archiwum Warszawy; Tu Było, Tu stało
Jak można dodać swoje pamiątki do archiwów społecznych?
Kluczowe jest przede wszystkim znalezienie archiwum społecznego właściwego dla naszych pamiątek, np. przez wspomnianą wyżej listę ośrodka Karta. Przy poszukiwaniu archiwów cenną radą mogą służyć pracownicy gminnych bibliotek. Oczywiście nie trzeba się rodzinnych pamiątek pozbywać – wystarczy powielić fotografię, dokument czy nagranie. Organizacje pozarządowe oraz biblioteki prowadzą również kampanie i akcje zbierania wspomnień – organizują konkursy fotograficzne czy urządzają spotkania, podczas których nagrywają chętnych świadków historii oraz skanują przyniesione zdjęcia. Archiwalia można przekazać również przez specjalny formularz dostępny na stronie ośrodka Karta.
II Ogólnopolski Zlot Harcerek w Rybienku w 1928 r., zbiory Muzeum Harcerstwa, http://muzeumharcerstwa.pl/
Brak archiwum? Sam zostań archiwistą!
Jeśli dysponujecie własnymi wartościowymi zdjęciami dotyczącymi waszej miejscowości i chcielibyście je udostępnić szerszej publiczności, warto samemu założyć i prowadzić archiwum społeczne. Bardzo możliwe, że sąsiedzi również posiadają zdjęcia dokumentujące rozebrane już zabudowania okolicznego dworu czy przedstawiające lokalne uroczystości, dożynki czy zabawę w remizie. Ośrodek Karta posiada również szereg wskazówek i narzędzi przydatnych do założenia nowego archiwum.
W dobie odkrywania na nowo dawnych lokalnych tradycji, przepisów na przetwory czy domowe kosmetyki oraz odbudowywania relacji w społeczeństwach lokalnych, warto poznać historię miejsca, w którym mieszkamy czy historię naszego zawodu. Nie tylko tą związaną z wielkimi bitwami czy słynnymi ludźmi, ale także tą zwyczajną, codzienną – w końcu każdy człowiek miał i ma swoje miejsce we wszechświecie. Może podczas okresu świątecznego, wspólnie z rodziną przeglądając stare zdjęcia natkniecie się na jakąś perełkę?